om·gev·ing  (de; v)
      1. kring van personen waarin iem. verkeert
      2. nabijheid
      3. streek, regio

VEENHUIZEN

Veenhuizen is gelegen in de kop van de provincie Drenthe. Het is een charmant dorp, doordrenkt van geschiedenis en omgeven door prachtige natuur.

KOLONIAAL VERLEDEN

Veenhuizen is een voormalig onvrije kolonie (dwangkolonie) en was onderdeel van de Maatschappij van Weldadigheid, opgericht in het jaar 1818 door generaal-majoor Johannes van den Bosch. Het doel: de armoede, die vooral in grote steden heerste, oplossen. Aan armen en behoeftigen werd een nieuwe kans geboden om een zinvol bestaan op te bouwen. Helemaal in Drenthe, een gebied dat toen te boek stond als ‘niemandsland’. Terug in de tijd was Drenthe niet veel meer dan drassig moeras- en veenlandschap; er was niet veel meer dan leegte. Om deze reden werd Veenhuizen ook wel Hollands Siberië genoemd. 

We tellen het jaar 1823. Het jaar waarin het voor Veenhuizen begon. Veenhuizen was allereerst bedoeld voor de wezen uit de uitpuilende weeshuizen in het land. Johannes van den Bosch liet drie gestichten bouwen: het Eerste, het Tweede, en het Derde Gesticht. Wezen en verweesde kinderen gingen op transport naar Drenthe, maar omdat er niet genoeg weeskinderen waren om de drie gestichten mee te vullen (een gesticht kon zo’n 1200 kinderen herbergen), werd het Tweede Gesticht gebruikt voor bedelaars en zwervers. Zij werden hier verplicht naartoe gestuurd, waar dat bij de wezen op ‘vrijwillige basis’ ging. ‘Vrijwillige basis’ staat hier tussen aanhalingstekens; gemeenten kregen geld voor opgezonden kinderen. 

Hier ontgonnen de landlopers het land, werden tot landbouwers opgeleid, moesten de kinderen ’s morgens verplicht naar school en ’s middags werken en zo konden de bewoners, door hard te werken, uiteindelijk in hun eigen onderhoud voorzien. In ruil voor het dak boven hun hoofd, moest er dus worden gewerkt onder het toeziend oog van veldwachter, opzichter en meester, binnen een regime van orde en tucht.

In 1859 werd de kolonie Veenhuizen, samen met kolonie Ommerschans, overgedragen aan de staat, vanwege financiële tegenvallers. Veenhuizen en Ommerschans vielen vanaf nu onder de verantwoordelijkheid van Binnenlandse zaken. Met de overname door de staat, vertrekken de weeskinderen uit Veenhuizen. De landlopers, bedelaars en dronkaards, bleven. In Veenhuizen werd deze groep ‘verpleegden’ genoemd, omdat zij werden gezien als lieden die konden ‘genezen’ van hun luiheid of ongepaste gedrag. 

Landloperij werd gezien als overtreding, volgens de Wet op Landloperij. De basis voor deze wet is in de Franse tijd gelegd en zou nog tot 1993 van kracht blijven. De wet hield in dat het mogelijk was om landlopers van straat te plukken en naar een heropvoedingsgesticht te sturen. Wie dus voor landloperij, bedelarij of openbaar dronkenschap werd opgepakt, werd opgezonden naar Veenhuizen voor heropvoeding onder een stevig gehanteerd regime. Veenhuizen werd hiermee een dwangkolonie. Een aantal jaar later, in 1875, kwam Veenhuizen in handen van het Ministerie van Justitie. Hiermee werd Veenhuizen een strafkolonie en werd het strafkarakter bezegeld. Veenhuizen werd een rijkswerkinrichting. 

Tot de jaren tachtig van de twintigste eeuw gold het dorp als ontoegankelijk gebied. Veenhuizen was gesloten: wie er niets te zoeken had, kwam er niet in. Tot 1984 was Veenhuizen dus alleen ‘geopend’ voor wie er werd verpleegd of gedetineerd was en voor wie er woonde of werkte. Wie met pensioen ging of een baan buiten Veenhuizen vond, moest vertrekken.

Voor het personeel werden er woningen gebouwd, in samenwerking met ‘verpleegden’, zoals de koloniebewoners werden genoemd. Er werden zeven typen woningen ontworpen en gebouwd die toegewezen werden aan de hand van de functie van de bewoner. Op deze manier werd de hiërarchie in het dorp zichtbaar. De gevels kregen stichtelijke spreuken, die ook gelinkt werden aan de bewoner van het pand. Zo woonde de
apotheker in Bitter en Zoet en werd Opvoeding bewoond door de onderwijzer. De opzichter bewoonde, heel toepasselijk, het pand Contrôle.

land·lo·per

    (de; m/v/x; meervoud: landlopers)

      1. zwerver
      2. idem. die geen vast verblijf heeft; = zwerver
be·de·laar

    (de; m/v/x; meervoud: bedelaars)

      1. iem. die bedelt

LANDSCHAP

De sporen van de zelfvoorzienendheid zijn nog terug te zien in het landschap en omdat hier vrijwel niets was, moest er heel wat gebeuren. Er waren bijvoorbeeld geen wegen, dus moest er een bepaalde infrastructuur worden aangelegd om goederen aan te kunnen voeren om het land te kunnen bewerken en te bebouwen. In den beginne kon Veenhuizen alleen vanuit Assen en Meppel per trekschuit worden bereikt. De toenmalige directeur vraagt op 8 april 1823 toestemming om te starten met het afgraven van de Kolonievaart. Ook moesten de gestichten worden gevuld met mensen en dankzij de afgraving van de Kolonievaart, die zorgde voor een directe verbinding met de Zuiderzee, konden ook veel Amsterdamse weeskinderen direct naar Veenhuizen worden vervoerd. De Kolonievaart werd met de hand uitgegraven en kreeg om de 750 meter een zijkanaal, dat een ‘wijk’ werd genoemd. Er zijn zes van deze wijken uitgegraven, haaks op de Kolonievaart. De Kolonievaart zorgde voor een verbinding met de bewoonde wereld en werd ook wel ‘de slagader van Veenhuizen’ genoemd. 

De lanen, kanalen en wijken vormen loodrechte lijnen in het landschap. De Kolonievaart en de wijken vergemakkelijkten de aanvoer van bouwmaterialen. Veenhuizen diende immers een zelfvoorzienend dorp te worden, dus was er veel materiaal nodig om werkplaatsen en ambachtslocaties te bouwen. 

In de loop der tijd verrezen drie vierkante gebouwen, ‘gestichten’, met daaromheen landbouwkavels. Ook allemaal keurig in het gelid geplaatst. Alleen het tweede gesticht staat nog overeind. De loodrechte lijnen drukken dus een duidelijke stempel op het landschap, maar gelukkig is ook veel natuur bewaard gebleven. Hierdoor vind je in de omgeving een mix van de oorspronkelijkheid der natuur, aangeplant bos en de strak aangelegde loodrechte vaarten.

Ooit een strafkolonie, maar sinds 26 juli 2021 heeft Veenhuizen de UNESCO-werelderfgoedstatus gekregen. Geschiedenis en toekomst worden zo nog sterker aan elkaar verbonden.

CULTUUR

Stap de geschiedenis van Veenhuizen binnen door een bezoek te brengen aan het Nationaal Gevangenismuseum. Dit museum biedt een unieke tijdreis door de evolutie van het gevangeniswezen in Nederland. Ontdek fascinerende
verhalen en kom erachter hoe straffen door de eeuwen heen zijn veranderd. Er is niet alleen veel te zien en om naar te luisteren, je kunt ook zelf ervaren hoe het is om achter de tralies te zitten of om plaats te nemen in een
boevenbus. Het museum is geschikt voor alle leeftijden.

TUINEN VAN WELDADIGHEID

Aan de rand van Veenhuizen, op loopafstand van het Nationaal Gevangenismuseum, liggen de Tuinen van Weldadigheid. Hier groeien veel bijzondere groenten en aardappelen, soorten fruit en kruiden. Bijzondere en oude soorten worden hier in stand gehouden en met toewijding gekweekt. ‘Weldadigheid’ doet zijn naam nog altijd eer aan; het gaat hier niet alleen om een kwekerij met bezoekerstuinen, maar ook om een zorgboerderij en om een plek om te leren en te recreëren.

BIERBROUWERIJ MAALLUST

Duik in de wereld van smaak en traditie bij Bierbrouwerij Maallust. Gehuisvest in de oude graanmaalderij, biedt bierbrouwerij Maallust een unieke setting voor liefhebbers van speciaalbier. Onder de restanten van oude droogmachines staan de koperen ketels waarin sinds 2011 op ambachtelijke wijze bier wordt gebrouwen. Neem plaats in het proeflokaal, tussen de brouwketels, en proef de verschillende bieren, geniet van een stevige lunch en overheerlijke lekkernijen. Meer de diepte in? Boek dan een proeverij en rondleiding (uitsluitend in het weekend).

Maallust biedt een gezellig toevluchtsoord waar geschiedenis en hedendaags vakmanschap elkaar ontmoeten. Door de unieke ambiance smaken onze authentieke bieren nóg beter.

MUSEUM DE PROEFKOLONIE FREDERIKSOORD

Ga ruim 200 jaar terug in de tijd en beleef het verhaal van Johannes van den Bosch, treed in de voetsporen van de kolonisten die na een lange, zware reis aankwamen in de eerste kolonie van de Maatschappij van Weldadigheid: ‘het paradijs’. Ervaar hoe het leven was in de proefkolonie in Frederiksoord. Het museum is een beleefmuseum, dus je kunt aan den lijve ondervinden hoe het was om kolonist te zijn. Het museum is prachtig gelegen en ook hier kan de omgeving heel goed te voet of per fiets verkend worden. Ook Frederiksoord heeft de UNESCO-werelderfgoedstatus gekregen.

WANDELEN EN FIETSEN

De omgeving biedt een ongerept landschap om te verkennen. Aan de andere kant van de hoofdvaart ligt het Fochteloërveen, één van de laatste hoogveengebieden van West-Europa. Het gebied geeft een goed beeld van het landschap ten tijde van de oprichting van de Maatschappij van Weldadigheid. Het laat zien en vóélen, waarom Veenhuizen de bijnaam Hollands Siberië kreeg. Door dit gebied lopen prachtige wandel- en fietsroutes. Struin of fiets door het hoogveen en geniet van de vergezichten, de stilte en beklim, als je wil, de uitkijktoren ‘de zeven’ om vanuit een ander perspectief het gebied te bewonderen. Goed om te weten: je kunt een fiets huren bij het Fietstransferium Veenhuizen (gelegen bij Bitter & Zoet).

Het scheelde niet veel, of het Fochteloërveen zou niet meer bestaan. Sinds de 17e eeuw werd hier veel turf afgegraven en gedroogd, omdat het lange tijd de belangrijkste brandstof was. Natuurmomenten heeft ingegrepen en ervoor gezorgd dat dit gebied niet verloren is gegaan. De blauwe kiekendief valt hier te spotten en ook heeft de kraanvogel het Fochteloërveen, als kraamkamer weten te vinden. In de zomermaanden is het mogelijk om ongevaarlijke slangen, zoals de adder en de ringslang te spotten, die lekker liggen op te warmen in het zonnetje.

Niet alleen het Fochteloërveen is de moeite waard. Trek eropuit in het Nationaal Park Drents-Friese Wold, één van de grootste en weelderigste natuurgebieden van Nederland. Laat je als fietser of wandelaar verwennen door de bossen, de heide en de vennen, geniet van de rust en schoonheid van de natuur.

ETEN EN DRINKEN

Op de binnenplaats van het vroegere hospitaal is restaurant Bitter en Zoet gevestigd. Bitter en Zoet werkt veelal met biologische en zo veel mogelijk met lokale producten. Het restaurant heeft een eigen boomgaard en moestuin, die te bewonderen zijn en die de keuken uiteraard van vers fruit, groenten en kruiden voorzien. De natuur dient als leidraad voor het samenstellen van de menu’s. Niet alleen is Bitter en Zoet een fijne plek om te lunchen of te dineren, ook met een kop koffie is het goed toeven.

Piepers en Paupers is te vinden naast bierbrouwerij Maallust. Het restaurant is beperkt geopend en verwerkt uitsluitend de agria-aardappel, afkomstig uit de regio, in zijn gerechten. Dagelijks worden de piepers vers gesneden en gebakken tot heerlijke, verse friet. Ook bij Piepers en Paupers is er aandacht voor lokale ingrediënten en of je nu zin hebt in een stevige maaltijd bestaande uit piepers en salade, of kiest voor een verfijndere optie, Piepers en Paupers biedt een gevarieerd menu voor elke smaak.

DORPEN EN STEDEN

Ten noordoosten van Veenhuizen ligt het charmante brinkdorp Norg. Met zijn sfeervolle brink en karakteristieke boerderijen ademt Norg een unieke sfeer. Ook hier kan de prachtige natuur worden verkend. Er zijn er voldoende knusse cafés om heerlijk neer te strijken en voor cultuurliefhebbers valt er in Norg genoeg lokale kunst te bewonderen.

Haulerwijk is een sfeervol dorp gelegen in het groene hart van Friesland en wordt omringd door natuurgebieden. Voor liefhebbers van rust en natuur leent de omgeving zich dus goed, en voor de balans tussen rust en rumoer kan het centrum van dit dorp worden bezocht. Breng een bezoek aan lokale winkels, geniet van ambachtelijke lekkernijen en ontdek de gezellige eetgelegenheden.

Op iets grotere afstand van Veenhuizen liggen Assen, Groningen, Drachten en Emmen. Deze steden zijn allemaal binnen 35 minuten te bereiken.

Assen is de hoofdstad van de provincie Drenthe en biedt een mix van sport, cultuur en natuur. De stad staat bekend om het TT circuit, één van ’s werelds oudste racecircuits waar jaarlijks grote race-evenementen worden gehouden. Het Drents museum stelt diverse (moderne) kunstcollecties en archeologische vondsten tentoon en voor de mensen die zich na een dagje stad een beetje willen terugtrekken, is er het Asserbos.

Groningen, een bruisende stad in de gelijknamige provincie, barst van de energie. De stad heeft een levendig cultureel centrum en biedt een mix van historische architectuur, moderne kunst en gezellige pleinen. De Martinitoren rijst trots uit boven de stad terwijl de Grote Markt een levendig horeca-epicentrum vormt met authentieke restaurants en cafés. Dankzij de vestiging van de Rijksuniversiteit brengt de stad een levendige en interculturele sfeer met zich mee. Ontdek de musea, ga naar het Forum Groningen en stap daar op het dakterras voor een prachtig panoramisch uitzicht over de stad.

Drachten is een stad met een opvallende mix van geschiedenis, kunst en moderniteit. Het stadsbeeld wordt verrijkt door kunstwerken en architectuur van kunstbeweging De Stijl. Deze artistieke stroming staat bekend om zijn geometrische vormen en strakke lijnen en vindt zijn eigentijdse uitdrukking in Drachten. Schouwburg De Lawei laat zien hoe kunst, cultuur en technologie samenkomen en daar vlakbij vind je ook nog Museum Dr8888. Uiteraard wordt het centrum verrijkt met allerlei lokale winkels, gezellige koffiebars, cafés en restaurants. Klaar met het bruisende deel van de stad? Rijd naar de bossen van Beetsterzwaag voor een afsluitende wandeling, of trek de natuur in bij Nationaal Park De Alde Feanen.

Emmen, meer naar het oosten van het land gelegen, is een levendige stad en staat natuurlijk vooral bekend om Wildlands Adventure Zoo. Het avonturenpark is een perfecte plek voor dierenliefhebbers en avonturiers, van jong tot oud. Emmen is een stad waarin avontuur, gezelligheid, educatie en natuur samenkomen. Het centrum biedt allerlei faciliteiten voor een dagje uit. Ga winkelen, neem plaats op een terras of stap een restaurant binnen, bekijk de Grote Kerk en struin iedere vrijdag over de grootste en gezelligste markt van Nederland. Genoeg van het stadse aangezicht? Rijd dan naar natuurgebied Bargerveen.